سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

محدودیت ها و مشکلات کشورمان ناشی از قرار گرفتن در شرایط اقلیم خشک و نیمه خشک و تاثیر عوامل انسانی موجب شده است آب به عنوان مایه حیات روز به روز به قعر چاه برداشت‌های بی رویه سقوط کند و در این میان معجزه ای به نام «آبخیزداری» راه حلی برای نجات از این بحران است.

ایرنا: در ابتدا بفرمایید سازه های آبخیزداری به چه شیوه ای مخاطرات سیل و خشکسالی را کاهش می دهد؟

رحمتی: در مقوله آبخیزداری اقدامات مختلفی انجام می شود. یکی از این اقدامات مربوط به احداث سازه‌های آبخیزداری است که این سازه‌ها با این هدف ساخته می شود که بتوانیم شدت جریان آب را در بستر آبراهه کنترل کنیم که کنش بستر و فرسایش کناری آبراهه خیلی کم شود.

از جمله اقداماتی که در زمینه آبخیزداری انجام می‌شود، اقدامات در بالادست حوضه‌های آبخیز است. به عنوان مثال بانکت بندی یکی از شیوه‌های متداول آبخیزداری است که با حفر شیارها و کانال‌هایی به منظور کاهش شیب دامنه با اهدافی چون کنترل فرسایش، کنترل رواناب، افزایش رطوبت نسبی و ایجاد بستر رشد گیاه ایجاد می‌شود.

هر کدام از این بانکت‌ها باعث می شود جریان سطحی آب بعد از بارندگی در داخل چاله ها(که به صورت پیوسته به هم وصل هستند و یک نوار روی دامنه تشکیل داده اند)، جمع شود و در داخل زمین نفوذ کند.

این بانکت ها باعث می شود میزان رواناب سطحی ما در سطح حوضه آبخیز کم و در عوض میزان نفوذ آب در داخل حاک بیشتر شود؛ به این معنا که میزان تغذیه آب های زیرمینی و زیرقشری بیشتر شود که خود به خود منجر به تقویت آب چشمه ها و قنوات و آب زیرزمینی خواهد شد.

موقعی که میزان رواناب سطحی کم شود، میزان سیل خیزی هم کم خواهد شد؛ یکی از معضلاتی که در زمینه اکوسیستم به وجود می آید انتقال رسوب از بالادست به پایین دست است. این رسوبات همیشه باکتریی هایی چسبیده به خود به پایین دست منتقل می کنند که باعث کدر شدن آب می شود و کیفیت آب را کاهش می دهد. جریانی که گل آلود می شود برای خیلی از موارد غیرقابل استفاده می شود.

این رسوبات همچنین باعث ایجاد مشکل برای تاسیسات پایین دست حوضه آبخیز از جمله مزارع پرورش ماهی و آبزیان می شود. البته همین رسوبات از طریق کانال های آبی در حوضه آبخیز، پشت سدهای مخزنی جمع می‌شود که روی کارایی آن تاثیر منفی خواهد گذاشت.

ایرنا: سازه های آبخیز بیشتر برای شرایط جوی ایران کاربرد دارد یا سدسازی؟

رحمتی: هر سد مخزنی بزرگی که احداث می شود عمر مفیدی برای آن در نظر گرفته شده است و انتقال رسوبات باعث می شود عمر سد به نصف کاهش پیدا کند و خیلی زودتر از موقعی که باید پر شود از رسوبات پر می شود؛ بنابراین هزینه چند صد یا هزار میلیاردی در اثر انتقال رسوبات به هدر می رود.

یکی از کارکردهای سازه ها و طرح های آبخیزداری در کنار هدف اصلی که تعادل بخشی جریان سطحی آب، جلوگیری از انتقال رسوبات به پایین دست و فرسایش خاک است.

در سطح استان در حوضه‌های آبخیز، طرح های آبخیزداری خوبی شامل خشکه چینی، گالیون بندی، پخش سیلاب، نهالکاری و بذرپاشی انجام شده ولی در خیلی از حوزه ها هنوز اقدامات سازه ای انجام نشده است؛ همچنانکه فعالیت حفاظت خاکی که باید در بالادست حوضه آبخیز انجام شود، در برخی حوضه‌ها انجام نشده است.

ایرنا: پروژه های حفاظت خاک چه نقشی در تقویت حوضه آبخیز دارد؟

رحمتی: پروژه های حفاظت خاک شامل چندین نوع از جمله شامل بانکت بندی و چاله‌چوله کردن (پیتینک) است و در سطح عرصه انجام می شود. در بحث چاله چوله کردن، هرکدام از چاله ها جریان سطحی آب را در داخل خودش نگه می دارد که اگر جریان سطحی کم شود به تبع آن فرسایش خاک هم بر روی دامنه کم خواهد شد.

گاهی داخل چاله ها بذرهایی برای تقویت پوشش گیاهی ریخته می شود که از هر چاله چندین گیاه سبز و موجب تقویت مراتع می شود؛ در مجموع این کارها دست به دست هم می دهد تا پایداری حوضه آبخیز حفظ شود.

اقدامات ما در آبخیزداری باید طوری باشد که به بالادست و پایین دست توجه کنیم؛ به این صورت که پروژه‌هایی که اجرا می شود، مکمل هم، متنوع و ترکیبی از سازه های مختلف باشد.

بیشتر بخوانید

ایرنا: عملکرد سدها با سازه های آبخیزداری چه تفاوتی دارد؟

رحمتی: سدهای زیادی در استان داریم البته کارکرد آن با سازه های آبخیزداری قابل مقایسه نیست. سدها اگر با هدف تامین آب شرب احداث شود، مشکلی ندارد اما گاهی طرح های سدسازی در کشور بیش از آن نیاز ماست.

سازه های آبخیزداری در کشورهای دیگر موجب پایداری سدهای مخزنی می شود.

یکی از کارکردهای طرح های آبخیزداری، افزایش طول عمر سدهای مخزنی است، چراکه در صورت انتقال رسوبات به پایین دست و ایستگاه تولید برق، توربین ها تخریب می شود و کارایی خود را از دست می دهد.

با توجه به اینکه کشورمان در اقلیم خشک و نیمه خشک قرار گرفته است، سدهای مخزنی زیادی در کشور احداث شده است که منابع آب در دسترس را در معرض تبخیر قرار می دهد.

میانگین بارندگی کشورمان به یک سوم میانگین جهانی رسیده است و با مشکل تامین آب در آینده مواجه خواهیم شد.

سدهای مخزنی مانند قشلاق سنندج بر اثر ورود آلودگی های کشاورزی، انسانی و صنایع دچار مشکل تغذیه گرایی می شود، چرا که بر اثر این آلودگی ها، جلبک رشد کرده، سموم جلبکی توزیع می شود و کیفیت آب آن کاهش می یابد.

اگر تعداد این سازه های بزرگ را در طبیعت کمتر کنیم و از خود آبخوان که در داخل طبیعت وجود دارد، به عنوان بانک پس انداز آب استفاده کنیم، نیازی به احداث این همه سد نیست.

در واقع در آبخیزداری سدهایی به نام سدهای زیرزمینی داریم که در جاهایی احداث می‌شود که ضخامت رسوبات کافی است و جریانی در داخل آبراهه و رودخانه(حتی محدود) وجود دارد که از طریق این سدها، آب زیرسطحی تجمیع و با حفر چاه از آب آن برای شرب و کشاورزی استفاده می شود و بخاطر اینکه آب در زیرزمین ذخیره شده و شن و ماسه در بستر رودخانه وجود دارد، تبخیر آن به مراتب خیلی کمتر است.

در مجموع باید گفت که روش های سنتی و مبتنی بر آبخیزداری، متناسب با اقلیم خشک و شکننده ما است.

ایرنا: آیا اقداماتی که انجام شده در احیای آب‌های زیرزمینی و مهاجرت معکوس نقش داشته است؟

رحمتی: اخیرا پروژه تحقیقاتی به عنوان ارزیابی اقدامات آبخیزداری در کردستان با همکاری اداره کل منابع طبیعی انجام دادیم و برای اولین بار در کشور توانستیم از روشی به نام مفهوم پیوستگی رسوب استفاده کنیم؛ به این معنا که به صورت کمی کارایی سازه های آبخیزداری را بررسی کنیم.

قبلا این بررسی به صورت کیفی انجام می شد اما در این پروژه به صورت کمی محاسبه انجام می شود و مشاهده کردیم که خیلی از سازه های آبخیزداری ما کارایی بالایی دارد و جوامع محلی هم از این سازه ها استقبال می کنند، چراکه اراضی کشاورزی در معرض سیل نیست و و چشمه ها و چاه های روستاییان تقویت شده و از این وضعیت رضایت دارند.

در این پروژه بحث رسوب را مد نظر قرار دادیم ولی از وضعیت احیا شده قنوات و چشمه ها اطلاع پیدا نکرده ایم و در بحث تاثیر آبخیزداری روی منابع آب، بعد از بررسی، نتایج آن را اعلام می کنیم که قطعا امیدوارکننده است.

ایرنا: در بحث نقش سازه های آبخیزداری در مهار کردن رسوبات چه نتایجی حاصل شد؟

رحمتی: رسوب یا ته‌نشست به هر ذره‌ای که توسط جریان سیال، منتقل شده و سرانجام انباشته شود، گفته می‌شود.

ذرات رسوبات در کیفیت آب تاثیر دارد و آب را کدر می کند و به عنوان مثال تاسیسات آبزی پروری، پل ها و سدها را در معرض خطر قرار می دهد؛ ضمن اینکه خصوصیات جریان رودخانه را عوض می کند.

اینجا بد نیست اشاره ای هم شود که اگر ریزگرد توسط جریان آب شسته شود و رسوب رودخانه بیشتر شود، بعدها وارد کانال های آبیاری می شود و مشکلاتی ایجاد می کند که باید تخلیه و تمیز شود.

سازه های آبخیزداری که در محل مناسب احداث شده است، کارایی بسار بالایی دارند و بالعکس؛ یعنی اگر در مکان مناسبی ایجاد نشده باشد، کارایی آن پایین خواهد بود.

در کردستان این سازه ها بیشتر درجاهای مناسب قرار دارد و شیوه طراحی خوب است اما در خیلی از مناطق استان انجام نشده است.

ایرنا: طرح های آبخیزداری باید در کدام مناطق از استان بیشتر اجرا شود؟

رحمتی: در کردستان با توجه به توپوگرافی سخت و خشن، غرب استان بیشتر به این سازه ها نیاز دارد. اگر در این مناطق سازه های آبخیزداری احداث کنیم، تندآب و جریان های شدید آب متعادل و جلوی تخریب و انرژی آن گرفته می شود؛ همچنانکه در غرب کردستان نیز بارندگی بیشتر از نقاط دیگر استان است.

ایرنا: تاثیر اجتماعی احداث سازه های آبخیزداری چیست و آیا در استان موفقیت آمیز بوده است؟

رحمتی: اقدامات آبخیزداری فقط معطوف به سازه ها نیست. این کار باعث می شود، پوشش گیاهی مراتع تقویت شود، چشمه ها آبدهی بیشتری داشته باشد، زمین های کشاوزی کمتر در معرض سیل و فرسایش قرار گیرد و در نتیجه بهره برداران و ساکنان حوضه آبخیز رضایت بیشتری داشته باشند.

زمانی که در برابر مخاطرات طبیعی کاری نکنیم و اثرات زیانبار آن موجب تخریب مراتع و جنگل، بی فایده بودن کار دامداری، عدم همکاری روستاییان با دستگاه های اجرایی، مهاجرت جوامع محلی از روستا به شهرها و بروز معضلات اجتماعی فراوان از جمله حاشیه نشینی خواهد شد که ناشی از بی توجهی به اقدامات آبخیزداری است.

در کشور ما سیل و خشکسالی توانسته، خسارت های مالی و تلفات جانی فراوانی به دنبال داشته باشد.

پس به این نتیجه می رسیم که مدیریت جامع حوضه های آبخیز مفهوم ارزشمندی است و باید در اجرا به آن توجه شود؛ البته امسال دستورالعمل آن به استانداری ابلاغ شده است و استانداری ها باید پای کار باشند.

بر اساس مدیریت جامع حوضه آبخیز، هر دستگاه اجرایی که می خواهد طرحی انجام دهد باید با توجه به ظرفیت های آن حوضه، کار را انجام دهد؛ مثلا راهداری نمی‌تواند بدون هماهنگی با اداره کل منابع طبیعی طرح یا جاده ای را احداث کند، در غیر اینصورت، پیامدهای مختلفی در زمینه تخریب سرزمین خواهد داشت.

مدیریت جامع حوضه آبخیز است که تعیین می کند هر حوضه آبخیز از لحاظ فشارهای انسانی، اجتماعی، صنعتی و اقدامات توسعه ای به طبیعت، چقدر ظرفیت دارد.

ایرنا: آیا مدیریت آب به درستی در کشور و استان اجرا شده؟

رحمتی: اگر مقوله سدسازی در مفهوم مدیریت جامع حوضه آبخیز اجرا می شد، شاید تعداد سدهای استان به نصف کاهش می یافت؛ چرا که با احداث یک سد، جریان طبیعی رودخانه در پایین دست قطع شده، اکوسیستم منطقه با مشکل و تغذیه آبخوان های پایین دست محدود می شود.

در مفهوم مدیریت جامع حوضه آبخیز تلاش ما این است روندهای طبیعی داخل اکوسیستم حفظ شود که در صورت اخلال در آن، بعدا جبران ناپذیر خواهد بود. مدیریت جامع حوضه آبخیز برای کردستان برنامه ای مفید است، زیرا این استان، سرشاخه حوضه آبریز استان‌های دیگر و در واقع آبخیزدار منطقه است.

از مساحت ۲ میلیون و ۹۳۷ هزار هکتاری استان کردستان، بیش از ۶۰ درصد آن شامل یک میلیون و ۵۸۷ هزار هکتار آن را مراتع و جنگل تشکیل می دهد؛ در مجموع ۶۷ هزار خانوار روستایی استان بهره بردار بخش مراتع هستند و بهره برداران کردستانی ۶.۵ درصد علوفه کشور را تولید می کنند.